Η περιοχή

Η Ελασσόνα και η γύρω περιοχή έχουν πανάρχαια ιστορία, όπως άλλωστε και κάθε γωνιά της Ελλάδος, αποτελούσαν δε την Περραιβία. Η Περραιβία είναι μία περιοχή που απλώνονταν από την κοίτη του Πηνειού μέχρι των ορίων της Μακεδονίας. Ήταν το βόρειο τμήμα του Ν. Λάρισας που περιλάμβανε τον παρολύμπιο χώρο δηλ. το υψίπεδο της Καρυάς Ολύμπου, μέχρι Λείβηθρα, την περιοχή της Καλλιπεύκης και Ραψάνης μέχρι τις εκβολές του Πηνειού, το υψίπεδο της Καλλιθέας Ολύμπου ή την αρχαίαν Τριπολίτιδα, τον κάμπο της Ελασσόνας, τον κάμπο Δομένικου ή Ποταμιάς και ολόκληρη την περιοχή της σημερινής Επαρχίας Τυρνάβου (Πεδινή Περραιβία).

Χάρτης Αρχαίας Περραιβίας

Χάρτης Αρχαίας Περραιβίας

Σε αυτό το όνομα άκουγε από τα βάθη των αιώνων γιατί ολόκληρος ο χώρος της είναι ένα σύνολο περασμάτων από τη Θεσσαλία προς τη Μακεδονίαν και αντιστρόφως. Κατέχουσα τα πέντε μοναδικά και στρατηγικότατα περάσματα που άφηνε ο τεράστιος όγκος του Ολύμπου που φράσσει την Μακεδονία από Θεσσαλία. Τα στενά αυτά ήταν:

  1. Στενό Τεμπών
  2. Στενό Λεπτοκαρυάς με τρεις απολήξεις προς Περραιβία – διαμέσου Λειβήθρων Τιτνάτα Παλαιάς Σκαμνιάς Σπαρμού, Λειβήθρων υψιπέδου Καρυάς Δίάβας Ελασσόνα, Λειβήθρων, Ασκυρίδος Λίμνης Γόννων πεδινή Περραιβία
  3. Στενό Πέτρας Ολύμπου (βόρεια Κοκκινοπηλού)
  4. Στενό Αγίου Δημητρίου
  5. Στενό Βολουστάνων (Σαρανταπόρου)

Χωρίς να υποβαθμίσουμε και την σημασίαν του αλλού μεγάλου στενού που οδηγούσε από δυτική Περραιβία προς περιοχή Τυμφαίας – Αιθικίας (Καλαμπάκας) προς Ήπειρον.

Η φυλή των Λαπιθών κατοίκησε πρώτη την περιοχή και μετά οι Περραιβοί, οπότε η Ολοοσσών (σημερινή Ελασσόνα) έγινε από τις γνωστότερες πόλεις της Περραιβίας. Άλλες πολύ σημαντικές πόλεις της περιοχής υπήρξαν οι Άζωρος – Δολίχη – Πύθιο, οι οποίες αποτέλεσαν την αρχαία Τριπολίτιδα, δηλαδή την πρώτη συνένωση οικισμών (σαν τον σημερινό Καποδίστρια), ΔωδώνηΚύφοςΗλώνη (σημερινό Αργυροπούλι ή Τσαριτσάνη), Χυρετίαι (σημερινό Δομένικο), ΓόννοιΜάλλοια.

Η Ελασσόνα Σήμερα

Πανοραμική άποψη της Ελασσόνας

Η πόλη

Η Ελασσόνα είναι χτισμένη στο βόρειο άκρο της κοιλάδας του ποταμού Τιταρήσιου και ενωμένη με τη μοίρα και το δέος του Ολύμπου. Έχει ιστορική ύπαρξη χιλιάδων χρόνων, τουλάχιστον από την νεολιθική εποχή σύμφωνα με αναφορές. Ο αρχαίος οικισμός καταλάμβανε πιθανότατα τον χώρο του σημερινού συνοικισμού Βαροσίου, ενώ στο λόφο και πάνω στα ερείπια όπου βρίσκεται σήμερα η Μονή Ολυμπιώτισσας υπήρχε η ακρόπολη της πόλης. Πλήθος ευρημάτων (αναθηματικές στήλες, απελευθερωτικές επιγραφές, τάφοι με κτερίσματα κ.ά.) αποδεικνύουν ότι υπήρξε μια ακμάζουσα πόλη στην αρχαιότητα σε κοινωνικό, πολιτιστικό και οικονομικό επίπεδο.

Αρχαϊκά και κλασικά χρόνια

Σύμφωνα με αναφορές, στην Αργοναυτική Εκστρατεία πήραν μέρος ο μάντης Μόψος, γιος του Αμπύκου και της Αρηγονίδος και ο πηδαλιούχος της Αργούς Άζωρος, από τον οποίο πήρε το όνομά του η αρχαία πόλη Άζωρος (σημερινή Βουβάλα).

Ο Όμηρος (Ιλιάδα, Ραψωδία Β’, στίχοι 748 επ) αναφέρεται στην “Λευκή Ολοοσσών“, και τον αρχηγό της Πολυποίτη, καθώς και σε ολόκληρη την Περραιβία, η οποία συμμετείχε στον Τρωικό πόλεμο με 62 πολεμικά πλοία (Σημείωση: τα πλοία του αρχηγού της εκστρατείας Αγαμέμνονα ήταν 100). Στον Πελοποννησιακό πόλεμο (431 π.Χ.) οι Περραιβοί πολεμούν στο πλευρό των Αθηναίων.

Ελληνιστικά χρόνια

Αργότερα η περιοχή παραχωρείται στον Μακεδόνα βασιλιά Αρχέλαο και το 352 π.Χ. η Περραιβία αποσπάται από το Κοινό των Θεσσαλών για να προσαρτηθεί στο μακεδονικό κράτος, υπό τον Φίλιππο Β’ και βοηθούν με το αξιόμαχο ιππικό τους την πραγμάτωση της ιδέας για Πανελλήνια ενότητα. Συνεχίζουν την βοήθεια τους και στην εκστρατεία του Μ. Αλεξάνδρου, μετά τον θάνατο του οποίου απομακρύνονται από την επιρροή των Μακεδόνων.

Ρωμαϊκά χρόνια

Το 196 π.Χ. οι Ρωμαίοι προσφέρουν αυτονομία στην περιοχή και δημιουργούν το Κοινό των Περραιβών, το οποίο λίγο μετά, ενώθηκε με το Κοινό των Θεσσαλών. Η Περραιβία εκτός από την αυτονομία της χάνει και το όνομά της το 27 π.Χ., όταν ο Αύγουστος την καθιστά θεσσαλική επαρχία. Μετά από σχεδόν 1700 χρόνια ξαναφέρνει το όνομα στην επιφάνεια ο Χρυσάφης Χατζή Βασίλης, όταν μετονομάζεται σε Χριστόφορο Περραιβό.

Βυζαντινά χρόνια

Η Ελασσόνα της βυζαντινής περιόδου χτίστηκε πάνω στην αρχαία πόλη Ολοοσσών, η οποία ήταν η πρωτεύουσα της Περραιβίας. Το Δομένικο υπήρξε σημαντική πόλη και αποτέλεσε και έδρα της Επισκοπής Δομενίκου, που υπαγόταν στη Μητρόπολη Λάρισας και αναφέρεται από τα μέσα του 9ου αιώνα. Άλλες σημαντικές πόλεις υπήρξαν η Άζωρος και το Πύθιο, όπως μαρτυρούν τα αρχαιολογικά ευρήματα.

Στο συνοικισμό Βαρούσι βρέθηκε ψηφιδωτό δάπεδο από μεγάλη παλαιοχριστιανική εκκλησία του Αγ. Ανδρέα του 4ου αι. μ.Χ. Η βυζαντινή πόλη οχυρώθηκε με τείχη, σύμφωνα με τον Προκόπιο, και μάλιστα ο Ιουστινιανός τη θεωρούσε πόλη “κλειδί”.

Όσον αφορά το όνομα “Ελασσών“, για πρώτη φορά αναφέρεται από τον αρχιεπίσκοπο Ευστάθιο Θεσσαλονίκης (1115-1195).

Μοναστήρι Ολυμπιώτισσας

Ιερά Μονή της Ολυμπιώτισσας

Το 1230 συγκεντρώθηκε εδώ η στρατιά του Φράγκου Βιλλεαρδουίνου, προκειμένου να εξορμήσει για την κατάληψη της Μακεδονίας. Επί αυτοκράτορα Ανδρόνικου Β’ του Παλαιολόγου (1282-1328) χτίστηκε στο λόφο της ακρόπολης η Μονή της Ολυμπιώτισσας.

Την περίοδο των μεσαιωνικών χρόνων όπως και σε ολόκληρη την Ελλάδα έτσι και στην περιοχή της Ελασσόνας σημειώνονται αρκετές μεταβολές στην κοινωνικοοικονομική ζωή των κατοίκων της. Διάδοση και επικράτηση Χριστιανισμού, εισαγωγή νέων καλλιεργειών στην εκμετάλλευση γης, ανάπτυξη βιοτεχνίας καθώς επίσης και αλλεπάλληλες βαρβαρικές επιδρομές που αναστατώνουν την περιοχή. Σημειώνεται, λοιπόν πως οι Γότθοι τον 4ο αι., οι Ούννοι και οι Σλάβοι τον 6ο αι. κάνουν επιδρομές στην Ελασσόνα και επιδιώκουν την κυριαρχία της.

Τουρκοκρατία

Μετά την κατάκτηση της Θεσσαλίας από τους Οθωμανούς το 1381 και την άλωση της Κωνσταντινούπολης, η περιοχή άρχισε να αυξάνει σε πληθυσμό, λόγω του ορεινού χαρακτήρα της, ενώ οι πεδινές εκτάσεις μετατράπηκαν σε τσιφλίκια.

Το 1420 οι Τούρκοι κατέλαβαν την Ελασσόνα, η οποία θα παραμείνει σκλαβωμένη 492 χρόνια. Ο Τούρκος στρατηγός Τουραχάν έφερε στην Ελασσόνα τούρκικο πληθυσμό και την μετέτρεψε σε Τουρκική πόλη. Οι Έλληνες που απέμειναν, κατοικούσαν στη συνοικία πέρα από το ποτάμι, στο λεγόμενο “Βαρόσι“. Η ζωή των κατοίκων γινόταν καθημερινά δυσκολότερη, από τις άσχημες συνθήκες διαβίωσης και τους φόρους (χαράτσια). Στα δύσκολα αυτά χρόνια διασώθηκε μόνο η μοναστική περιουσία της Ολυμπιώτισσας για να συντηρήσει τους Έλληνες κατοίκους. Τον 18ο αιώνα εγκαταστάθηκαν Βλάχοι από την Πίνδο και τον Όλυμπο, οι οποίοι συνυπήρχαν με τους Τούρκους.

Χριστόφορος Περραιβός

Χριστόφορος Περραιβός

Τον 18 αιώνα ο Χρυσάφης Χατζή Βασίλης από τις άνω Πούρες της Περραιβίας, θα μετονομασθεί σε Χριστόφορο Περραιβόφέρνοντας έτσι στο προσκήνιο το όνομα της Περραιβίας, μετά από σχεδόν 1700 χρόνια.

Την ίδια περίοδο αναπτύσσεται εντυπωσιακά η Τσαριτσάνη μέσω του εμπορίου και των προϊόντων της ντόπιας συνεταιριστικής βιοτεχνίας (βαφή νημάτων και ύφανση μεταξωτών και βαμβακερών υφασμάτων). Λόγω της ανάπτυξης αυτής αναδεικύεται σε πολιτιστικό κέντρο και γεννά τους διδασκάλους του γένους Κωνσταντίνο Κούμα, Ιωάννη Πέζαρο και Κωνσταντίνο Οικονόμου εξ Οικονόμων.

Μετά την επανάσταση του 1821

Η περιοχή του Ολύμπου και της Ελασσόνας, αν και είχε μεγάλη δράση με αρματωλούς, δεν έπαιξε κυρίαρχο ρόλο στην επανάσταση του 1821, επειδή ήταν κοντά στη Λάρισα και στη Θεσσαλονίκη, όπου υπήρχαν πολλές τουρκικές δυνάμεις. Άδοξο τέλος είχαν και οι επαναστάσεις του 1822, του 1833 και του 1854. Καλύτερο αποτέλεσμα είχε η επανάσταση του 1878, που εκδηλώθηκε ταυτόχρονα στον Όλυμπο, τον Κίσσαβο και το Πήλιο.

Τούρκικο Τελωνείο

Τούρκικο Τελωνείο Ελασσόνας

Κατά τον πόλεμο του 1881 απελευθερώθηκε όλη η θεσσαλία, εκτός από την επαρχία Ελασσόνας, η οποία έπρεπε να περιμένει 31 χρόνια ακόμα για την απελευθέρωσή της. Έτσι απετέλεσε ακριτική πόλη της Οθωμανικής αυτοκρατορίας με την χάραξη των συνόρων στην Μελούνα, έδρα σημαντικών τουρκικών στρατιωτικών δυνάμεων αλλά και ελληνικού προξενείου. Τότε κτίστηκε και το κτίριο του αποκαλούμενου σήμερα “παλιό τελωνείο” (επί της οδού 1ης Μεραρχίας), το οποίο μετά την απελευθέρωση μετατράπηκε σε σχολείο, ενώ εδώ και σχεδόν 20 χρόνια περιμένει να ανακαινισθεί και να γίνει Μουσείο.

Με την έναρξη των Βαλκανικών πολέμων, η Ελασσόνα έγινε η πρώτη πόλη, η οποία απελευθερώθηκε στις 6-10-1912, μετά τις μάχες της Μελούνας, όπου οι Οθωμανοί απωθήθηκαν στην περιοχή του Σαραντάπορου.

Η Περραιβία που αγκάλιαζε τις Επαρχίες Ελάσσονος και Τύρναβου, παρέμεινε μέσα στην άγνοια και την λήθη, ώσπου ο μεγάλος ερευνητής ιατροφιλόσοφος, Γεωργιάδης εκ Βόλου κατά το 1870; θα φέρει στο φως ένα μέρος από την λησμονημένη ιστορία του Περραιβικού χώρου και των αρχαίων του οικισμών. Θα έλθει κατόπιν ο αείμνηστος αρχαιολόγος Αρβανιτόπουλος που ως υπεύθυνος αρχαιολόγος του «Ελευθερωτού Στρατού» κατά τους Βαλκανικούς πολέμους το 1912, θα συγκεντρώσει ένα τεράστιο υλικό από τις πρόχειρες ανασκαφικές εργασίες που προέβη και εκ της περισυλλογής όλου του διάσπαρτου υλικού που βρίσκονταν σε κτίσματα ή ναούς και άλλους χώρους. από την επιστημονική μελέτη υπ΄ αυτού όλου του παραπάνω υλικού ήρθε στο φως ένα μεγάλο τμήμα της παρουσίας και δράσεως του Περραιβικού γένους στον χώρον αυτόν.

Μετά την απελευθέρωση της πόλης

Μετά την Μικρασιατική καταστροφή και την ανταλλαγή των πληθυσμών, η πόλη αποκτά καθαρό Ελληνικό πληθυσμό με τον ερχομό του Ποντιακού Ελληνισμού και των Μικρασιατών. Ιδρύονται καινούργιοι οικισμοί (όπως η Καλλιθέα και η Αετοράχη) και αναπτύσσεται νέα δυναμική για την πόλη και την περιοχή.

Τον Απρίλιο του 1941 κατέλαβαν την Ελασσόνα οι Γερμανοί και λίγο αργότερα την παρέδωσαν σε ιταλικό σύνταγμα, ενώ σημαντική υπήρξε η αντιστασιακή δράση των κατοίκων της στην Κατοχή. Αυτό φαίνεται από τα φοβερά εγκλήματα που διέπραξαν οι Ιταλοί στο χωριό Δομένικο και στην υπόλοιπη περιοχή.. Η Ελασσόνα απελευθερώθηκε τον Οκτώβριο του 1944.

Νεότερα χρόνια

Κατά την περίοδο του εμφυλίου η πόλη και η περιοχή, πλήρωσαν βαρύ φόρο αίματος και από τις δύο πλευρές, αφού το ορεινό ανάγλυφο και τα στρατηγικά περάσματα προς Πίνδο και Μακεδονία, έκαναν την Ελασσόνα θέατρο πολεμικών επιχειρήσεων και επιδρομών.

Πηγές:

α) Σπυρίδων Μπούμπας http://users.hol.gr/~mpoumpas/

β) Οδηγός πόλεως Ελασσόνας elassona.com.gr

δ) www.wikipedia.org